Açımlayıcı ve Doğrulayıcı Faktör Analizlerinin Kullanımı: Bir Doküman İncelemesi

ÖZ

Bu çalışmanın amacı, Türkiye’de 2006-2016 yılları arasında yayınlanan ölçek geliştirme çalışmalarını açımlayıcı faktör analizi (AFA) ve doğrulayıcı faktör analizinin (DFA) kullanımı bakımından incelemektir. Bu kapsamda, yapılan çalışmaların yıllara ve kullanılan faktör analizi türüne göre nasıl bir dağılım gösterdiği, her iki analiz yöntemi için varsayımların sağlanma durumları ile açımlayıcı ve doğrulayıcı faktör analizi sonuçlarının makalelere göre nasıl bir dağılım gösterdiği incelenmiştir. Böylece, teorik olarak sıkça değinilen AFA ve DFA’nın pratikte nasıl uygulandığına yönelik önemli bulguların elde edilmesi amaçlanmıştır. Derleme çalışması niteliğinde olan bu araştırmada, 2006 ile 2016 yılları arasında Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) Dergi Park veri tabanında taranan dergilerde eğitim ve sosyal bilimler alanlarında yayınlan toplam 131 ölçek geliştirme çalışması incelenmiştir. Verilerin incelenmesinde frekans tabloları, yüzdeler, sütun, histogram ve çizgi grafikleri ve merkezi eğilim ölçüleri kullanılmıştır. Araştırmada incelenen 131 ölçek geliştirme çalışmasının %70’inden fazlası 2013 yılından sonra yapılmıştır. En fazla çalışma 2015 yılında, en az çalışma ise 2008 yılında yapılmıştır. Makalelerin 59’unda sadece AFA, dördünde sadece DFA ve 58’inde her iki analiz birlikte yapılmış, onunda ise her iki analiz de yapılmamış sadece madde analizlerine yer verilmiştir. AFA için kullanılan ortalama örneklem büyüklüğü 395 kişiyken DFA için 529 kişidir. Buna göre, faktör analizleri için örneklem büyüklüklerinin genel olarak yeterli olduğu görülmüştür. 36 çalışmada AFA ve DFA aynı örneklem üzerinde gerçekleştirilirken, 22’sinde farklı örneklemler üzerinde analizler yapılmıştır. AFA yapılan 117 çalışmanın %65’inde kestirim yöntemi olarak Temel Bileşenler Analizi (TBA), %2’sinde Maximum Likelihood Estimation (MLE), %1’inde Paralel Analiz (PA) ve %3’ünde Parallel Axis Factoring (PAF) kullanılmış, %29’unda belirtilmemiştir. AFA analizinin varsayımları çalışmaların %93’ünde incelenmiştir. Faktör sayısına karar verirken çalışmaların %50’sinde yamaç grafiği göz önünde bulundurulmuştur. AFA yapılan araştırmaların %67’sinde Varimax döndürme yöntemi kullanılmıştır. Açıklanan ortalama toplam varyans oranı %53.05’tir. DFA yapılan 62 çalışmanın %87’sinde analizin varsayımları incelenmemiş, 51’inde yol diyagramları, 52’sinde faktör yükleri verilmiştir. Çalışmaların %90’ında parametre kestirim yöntemiyle ilgili herhangi bir bilgi verilmemiştir. Çalışmalarda model uyum/uyumsuzluk indeksleri olarak Parsimony Goodness of Fit Index (PGFI) dışında diğer tüm indekslerin kabul edilebilir düzeyde olduğu görülmüştür. Çalışmanın son bölümünde incelenen araştırmalardan elde edilen bulgular, ilgili alan-yazın ışığında değerlendirilerek, teori ve uygulamaya dönük bazı önerilerde bulunulmuştur.